خانوم ادویه : کل دنیا و موجودات آن از عناصر یا همان ارکانی تشکیل‌شده که عبارت‌اند از: هوا، آتش، خاک و آب. دسته‌بندی این ارکان ۴ گانه به دودستۀ سنگین (آب و خاک) و سبک (آتش و هوا) است.
هرکدام از این ۴ عنصر (رکن)، کیفیتی دارند. این کیفیت‌ها عبارت‌اند از: گرمی، سردی، تری و خشکی. دسته‌بندی این ۴ کیفیت هم به دو گروه اصلی (گرمی و سردی) و فرعی (تری و خشکی) است.
هرکدام از ۴ رکنی که نام‌برده شد علاوه بر کیفیتِ بارز و غالبی که دارند، یک کیفیتِ پنهان و مغلوب نیز دارند. مثلاً کیفیت بارز عنصر آتش، گرمی و خاصیت پنهان آن خشکی است.
پس بر این اساس، خاک عنصری سرد و خشک، آب عنصری سرد و تر، هوا عنصری گرم و تر و آتش عنصری گرم و خشک است، که همگی این مطالب را در جدول ذیل خلاصه کرده‌ایم:
انواع ارکان در طب سنتی
نکته مهمی که باید در این خصوص مدنظر داشت این است که ارکان چهارگانه را نمی‌توان به‌صورت مجزا در طبیعت پیدا کرد؛ بلکه عناصر در ترکیب موادِ مرکب وجود دارند و بدن آدمی نیز از این عناصر تشکیل‌شده است؛ به‌عبارت‌دیگر، نامیدن ارکان چهارگانه به آب، هوا، خاک و آتش ازاین‌روست که بین ویژگی‌های عناصر چهارگانه و این نمود های محسوس، شباهت‌هایی وجود دارد که اجازه می‌دهد این نمودها را صرفاً نماد و سنبل آن عناصر بدانیم.
بوعلی سینا، عناصر (ارکان) را نوعی اجسام ساده می‌داند که اجزای اولیه تن آدمی و موجودات دیگر را تشکیل می‌دهند.
غذایی که ما می‌خوریم پس از هضم در معده و روده کوچک، از طریق عروق بسیار ریز به کبد منتقل می‌شود و پس از پردازش در کبد به ۴ بخش عمده تقسیم می‌شود، که به هر یک از این‌ها خلط گفته می‌شود و منظور از «اخلاط اربعه یا اخلاط چهارگانه» همین چهار خلط است؛ که عبارت‌اند از:
دم (خون)
بلغم
صفرا
سودا
البته بلغم عمدتاً در معده و روده ایجاد می‌شود و مقدار کمتری از آن در کبد تولید می‌شود.
هرکدام از این اخلاط ۴ گانه نیز، کیفیت‌هایی دارند که در جدول ذیل آمده است:
سوء مزاج چیست؟
وجود هر چهار خلط در بدن ضروری است اما هر یک به‌اندازه خاص و معین.
آنچه موجب بیماری می‌شود به هم خوردن تعادل میان این اخلاط است و تغییر در میزان کمیت و کیفیت آن است.
اکثر بیماری‌های اکتسابی به دنبال غلبه یکی از اخلاط است که به آن «سوء مزاج» می‌گوییم؛ یعنی تغییری در ماده ایجادشده است و یکی از اخلاط افزایش پیداکرده است.
بنابراین سوء مزاج یا برهم خوردن تعادل اخلاطی در بدن آدمی منجر به بیماری‌هایی می‌شود که لزوماً نشئت‌گرفته از وراثت فرد نیستند، بلکه غالباً عوامل محیطی منجر به سوء مزاج می شوند؛ چون تغییر بر تعادل اخلاطی مؤثر است.
ارتباط ارکان چهارگانه و اخلاط چهارگانه به زبان ساده
اگر با شکل بخواهیم موقعیت مکانی چهار ارکان (خاک، آب، هوا و آتش) را نسبت به یکدیگر بیان نماییم شکل زیر مناسب است.
در این شکل فرض بر این است که عناصر مختلف را درون لوله‌آزمایش ریخته‌ایم و لذا وزن‌های سنگین به سبک رسوب‌کرده‌اند؛ یعنی خاک که سنگین‌تر است در پایین‌ترین قسمت لوله و آتش که سبک‌تر است در بالای آن قرارگرفته و آب و هوا نیز در بین این دو به‌طور معلق قرار دارند.
همان‌طور که در شکل سمت چپ ملاحظه می‌کنید، چهار خلط صفرا، دم، بلغم و سودا نیز در لوله‌آزمایش به شکلی قرار می‌گیرند که قابل تطبیق بر عناصر چهارگانه هستند. وجه اشتراک ارکان چهارگانه و اخلاط چهارگانه غیر از تشابه در موقعیت مکانی آن‌ها از کیفیت‌های مربوط به هرکدام نیز ناشی می‌شود. به‌عنوان‌مثال هم صفرا و هم آتش دارای دو کیفیت گرمی و خشکی هستند.
در هر تطابقی که فصول، جنس، تیپ‌های شخصیتی، رنگ‌ها و … با عناصر اربعه پیدا می‌کنند، همه ویژگی‌های این چهار عنصر، مانند کیفیت آن‌ها، موقعیت مکانی آن‌ها نسبت به یکدیگر، حالت آن‌ها، ویژگی‌های مخصوص آن‌ها و… نیز قابل تطبیق هستند.
در تطبیق ارکان چهارگانه -با در نظر گرفتن کیفیت‌های آن‌ها و مزاجشان- با ویژگی‌های شخصیتی و روانی انسان نیز حتی حالت‌های این عناصر چهارگانه نیز قابل تطبیق‌اند.
برای مثال آتش که به گرمی و تندی، سریع شعله‌ور شدن، سریع خاموش شدن و … شهره است، در تطبیق با فردی که دارای غلبه خلط صفرا است؛ نیز شاهد همین خصیصه‌ها خواهیم بود. یعنی فردی با مزاج گرم و خشک (دارای خلط صفراوی) روحیاتی شبیه با آنچه در خصوص آتش ذکر شد را دارا است.
